TUS z psem - wprowadzenie

„Poznajmy się!” Wprowadzenie elementów treningu umiejętności społecznych w przedszkolu z bajką terapeutyczną i psem

Funkcjonowanie w społeczeństwie jest wpisane w ludzką naturę od czasów człowieka prehistorycznego. Dwanaście tysięcy lat temu porzuciliśmy koczowniczy tryb życia, zaczęliśmy budować osady, uprawiać ziemię i hodować zwierzęta. Najsilniejsi pełnili funkcję przywódców, a reszta grupy spełniała określone zadania użyteczne dla pozostałych[1].

Z umiejętności społecznych korzystamy na niemal każdym kroku: kiedy robimy zakupy, załatwiamy sprawy urzędowe, wyjeżdżamy na wakacje, chodzimy do szkoły lub pracy, podejmujemy leczenie, itp. Co prawda współczesna rzeczywistość i konsekwencje pandemii COVID-19 zaowocowały szeregiem rozwiązań i wszystkie z wyżej wymienionych aktywności przeniosły się do świata wirtualnego – możemy zwiedzać najpiękniejsze miasta i muzea z kanapy, zakupy dostarczane są pod drzwi, wszelkie dokumenty przesyłamy pocztą elektroniczną, nauczanie on-line stało się nie tylko ekstrawaganckim uzupełnieniem wykształcenia, ale podstawą nauczania, również w przedszkolach. Niektórzy naukowcy spekulują na temat nowoczesnego funkcjonowania społecznego, ale jest to zagadnienie osadzone w kolejnych dekadach, zbyt odległych dla naszych przedszkolaków.

Trening umiejętności społecznych jest tym, bez czego nie możemy się obejść, a co przyswajamy już od wieku niemowlęcego. Podczas piastowania maluszka przez rodziców dziecko obserwuje pierwsze wzorce interakcji. Doświadcza nie tylko określonych zachowań. Ich urzeczywistnianie wpływa na neurologiczny i chemiczny rozwój mózgu. Naturalne reagowanie rodzica na potrzeby i nastroje potomstwa, nawiązywanie i utrzymywanie kontaktu wzrokowego, obserwowanie, analizowanie i interpretowanie wyrazu twarzy są fundamentami przyszłych kompetencji społecznych. Sprzyja to również kształtowaniu systemu regulacji emocji: samoregulacji i samokontroli[2]. Każde dziecko musi być kochane, wspierane, rozumiane, jak również powinno dzielić wszelkie doświadczenia z bliskimi, nie tylko te przyjemne[3]. Dotyk, okazywanie troski, kontakt fizyczny są podstawowymi działaniami, dzięki którym rodzic zapewnia prawidłowy rozwój pierwszych kompetencji społecznych, a ich brak może wywołać długofalowe konsekwencje[4].

Poddawanie niemowlęcia silnym stresorom, takim jak stałe ignorowanie płaczu jest szczególnie niebezpieczne, gdyż w jego organizmie gwałtownie wówczas wzrasta poziom kortyzolu. Hormon ten negatywnie wpływa na rozwój układów neuroprzekaźnikowych, a to może w przyszłości powodować trudności z samoregulacją. Zaburzenia w rozwoju kory przedczołowej mogą negatywnie oddziaływać na umiejętność odczuwania więzi z innymi ludźmi, radzenie sobie ze stresem czy rozumienie punktu widzenia innej osoby[5].

Wszystko zaczyna się od obserwacji norm i zasad, a te dziecko zaczyna naśladować. Kiedy rozwinie swoje umiejętności językowe (rozumienie i artykułowanie mowy) dowiaduje się, czego się od niego oczekuje, może formułować prośby lub odmowy. Doświadcza różnych uczuć, sam daje im wyraz i zaczyna je poprawnie nazywać. Nawiązuje relacje, uczy się, jak być członkiem grupy, a później jak z powodzeniem radzić sobie w zawiłym świecie interakcji społecznych[6]. To kontakty z innymi, poczucie przynależności sprawiają, że jesteśmy spełnieni i szczęśliwi, również w wieku przedszkolnym[7].

Czym więc są umiejętności społeczne? Spośród wielu definicji najbardziej wyczerpującą w moim odczuciu jest ta stworzona przez Annę Matczak w 2007 roku. Mówi ona, iż są to „złożone umiejętności warunkujące efektywność radzenia sobie w określonego typu sytuacjach społecznych, nabywane przez jednostkę w toku treningu społecznego”[8]. Umiejętności społeczne mogą być również określane w literaturze fachowej jako kompetencje społeczne, inteligencja społeczna czy społeczne zdolności.

W wieku przedszkolnym maluchy są głodne wszelkich informacji o świecie, nie tylko tym fizycznym, ale również społecznym. Pragnie doświadczeń o charakterze sensorycznym i pozazmysłowym, aby zrozumieć zasady i reguły rządzące rzeczywistością. Dzięki złożonym i twórczym procesom myślenia uczy się swoich zachowań i ich regulacji. Pojawia się wrażliwość na zasady i normy społeczne, szczególnie w kontekście ich analizowania i przetwarzania. Nie dziwi nas więc wielość zadawanych w tym wieku pytań. Dopiero na tym etapie dziecko dowiaduje się, jak godzić własne pragnienia z poszanowaniem norm, chęcią do współdziałania z innymi i dla ich dobra. Zaczyna rozumieć perspektywę drugiej osoby, dzięki czemu rozwija empatię i teorię umysłu. Rówieśnicy stają się ważni i nawiązują pierwsze przyjaźnie, ważne stają się autorytety pozarodzicielskie, a nawet pierwsze miłości. Pojawienie się zabawy w odgrywanie różnych ról pomaga maluchom poradzić sobie z całym wachlarzem emocji[9].

Na podstawie piramidy rozwoju społeczno-emocjonalnego stworzonej przez Węglarz i Bentkowską wymienia się następujące kompetencje społeczne istotne w wieku przedszkolnym: socjalizacja, empatia i altruizm, chęć niesienia pomocy i współpraca, rozumienie norm i zasad oraz rozwój wyobraźni[10].

Warto więc rozpocząć trening umiejętności społecznych już w grupie przedszkolnej za pomocą gier i zabaw, które są naturalnym procesem rozwoju dziecka. Stanowią cenną okazję do uczenia się. Są przewidywalne, dzięki czemu odzwierciedlanie sytuacji z prawdziwego życia jest bezpieczne i przyjemne.

Istotą zajęć TUS jest doświadczanie, analiza i zrozumienie tego, co się dzieje oraz generalizowanie doświadczeń. Nauczyciel, który zamierza realizować tego typu spotkania musi rozumieć świat umiejętności społecznych oraz umieć rozkładać je na mniejsze czynniki. Dzieci powinny potrafić utrzymać skupienie uwagi na co najmniej 15 minut, posługiwać się mową, budować proste zdania i wysłuchiwać ze zrozumienie kilkuminutowego tekstu. Konieczna jest też motywacja do poprawy swoich interakcji z innymi, co na etapie wieku przedszkolnego nie musi być zdeklarowaną wolą[11]. 

Warto zastosować następujące zasady proponowane przez D. M. Plummer:

- wyznaczenie ról, zasad i granic, aby dzieci czuły się bezpiecznie i spokojnie,

- prowadzący daje przyzwolenie na dobrowolny udział w zabawach z możliwością przyłączenia się w trakcie jej trwania,

- wszystkie emocje są uznawane i cenione,

- prowadzący ceni każde dziecko takim, jakie jest i poprzez swoją postawę uczy tego pozostałych,

- stosowane pochwały są realistyczne i odnoszą się do konkretnej sytuacji,

- szukanie bieżących rozwiązań pomaga dzieciom zauważyć swoje umiejętności, zasoby i mocne strony[12].

Realizowanie zajęć treningu umiejętności społecznych może się odbywać regularnie, na przykład w określony dzień tygodnia, na przykład przy okazji realizacji regularnych zajęć edukacji czy terapii z psami. Istnieje wiele programów, z których z powodzeniem można korzystać również na zajęciach przedszkolnych.

ZABAWY i BAJKĘ TERAPEUTYCZNĄ znajdzie w odpowiednich zakładkach.

[1] Film edukacyjny: https://www.youtube.com/watch?v=15hWsntIAT8, dostęp: 18.07.2021

[2] D.M. Plummer, Jak kształtować umiejętności społeczne. Gry i zabawy grupowe dla dzieci od lat pięciu do jedenastu, wyd. Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2010, s. 20-21.

[3] D. Bentkowska, J. Węglarz, Wspólna przygoda, scenariusze zajęć rozwijających umiejętności społeczne, wyd. Bliżej Przedszkola, Kraków 2019, s. 5.

[4] D.M. Plummer, Jak kształtować… op.cit.

[5] D.M. Plummer, Jak kształtować…, s. 21.

[6] D. Bentkowska, J. Węglarz, Wspólna przygoda… op. cit.

[7] J. Węglarz, D. Bentkowska, Trening Umiejętności Społecznych Dzieci i Młodzieży, wyd. Harmonia, Gdańsk 2020, s. 5.

[8] A. Matczak, Kwestionariusz Kompetencji Społecznych KKS, Podręcznik, Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa 2007.

[9] J. Węglarz, D. Bentkowska, Trening… op. cit., s. 8-9.

[10] Ibidem, s. 12

[11] D.M. Plummer, Jak kształtować… op. cit., s. 25.

[12] Ibidem, s. 35-43.